Czym jest wylesianie i dlaczego stanowi globalne zagrożenie? 

Wylesianie to proces systematycznego zmniejszania powierzchni obszarów leśnych na danym terenie, zazwyczaj w wyniku działalności człowieka. Proces ten, znany również jako deforestacja, polega na trwałym usuwaniu drzewostanów w celu przekształcenia gruntów pod uprawy rolne, pastwiska, tereny przemysłowe czy osiedla miejskie. To nie naturalna ewolucja ekosystemów, lecz celowa aktywność gospodarcza, która prowadzi do nieodwracalnych zmian środowiskowych w skali globalnej. 

Kompleksy leśne pokrywają dziś około 31% światowej powierzchni lądowej i stanowią schronienie dla większości terrestrycznych form życia. Pełnią fundamentalną rolę w regulacji klimatu, wychwytując z atmosfery dwutlenek węgla i magazynując go w biomasie oraz glebie. Szacuje się, że ekosystemy te przechowują łącznie około 861 gigaton dwutlenku węgla – równowartość emisji generowanych przez stulecie przemysłowej działalności ludzkości. Stanowią również źródło utrzymania dla jednej czwartej globalnej populacji, w tym rdzennych społeczności tradycyjnie zamieszkujących te tereny. 

Skala zjawiska budzi głęboki niepokój. Każdej minuty planeta traci obszar wielkości dziesięciu boisk piłkarskich. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa szacuje, że między 1990 a 2020 rokiem zniknęło około 420 milionów hektarów lasów – powierzchnia równa całej Unii Europejskiej. To tempo sprawia, że wylesianie stało się jednym z najbardziej palących wyzwań ekologicznych współczesności, bezpośrednio wpływającym na stabilność klimatu i przyszłość bioróżnorodności na Ziemi. 

 

Główne przyczyny wylesiania – ekonomia contra środowisko 

Antropogeniczna działalność stanowi bezsprzeczną przyczynę masowej degradacji lasów na wszystkich kontynentach. Choć pożary wywołane naturalnymi zjawiskami czy sukcesja ekologiczna również prowadzą do zmian w krajobrazie, stanowią one marginalny odsetek problemu. Współczesne niszczenie kompleksów leśnych ma głęboko zakorzenione przyczyny ekonomiczne i demograficzne, wynikające z rosnącego zapotrzebowania rozwijającej się ludzkości. 

Rolnictwo to zdecydowanie dominujący czynnik odpowiadający za ponad połowę globalnej utraty terenów leśnych. Przekształcanie naturalnych ekosystemów w grunty uprawne następuje głównie pod presją produkcji konkretnych towarów rolnych. Plantacje palmy olejowej w Azji Południowo-Wschodniej, pola soi w Ameryce Południowej, uprawy kakao w Afryce Zachodniej – to właśnie te monokulturowe farmy stanowią główną siłę napędową niszczenia tropikalnych kompleksów. Potrzeba zwiększenia produkcji żywności dla rosnącej populacji, która w 2024 roku przekroczyła 8 miliardów ludzi, generuje nieustanną presję na przekształcanie dzikich obszarów w tereny rolnicze. 

Hodowla zwierząt gospodarskich odpowiada za prawie 40% globalnego problemu. W samej Brazylii, która przez dekady miała najwyższy wskaźnik deforestacji na świecie, wielkie połacie amazońskiego kompleksu przekształcono w pastwiska dla milionów sztuk bydła przeznaczonego na eksport. Model gospodarczy oparty na intensywnym handlu międzynarodowym sprawia, że lokalne społeczności postrzegają wylesianie jako racjonalną ścieżkę rozwoju ekonomicznego, mimo długofalowych kosztów środowiskowych, które w przypadku Brazylii szacuje się na 317 miliardów dolarów rocznie. 

Ekspansja miejska i budowa infrastruktury stanowią trzeci istotny element układanki, odpowiadając za ponad 6% globalnych strat. Rozbudowa dróg, rozwój osiedli, projekty energetyczne – wszystkie te inwestycje wymagają przestrzeni, którą często pozyskuje się kosztem naturalnych ekosystemów. Dodatkowym problemem jest pozyskiwanie drewna na cele przemysłowe, produkcję papieru oraz – szczególnie w krajach rozwijających się – jako podstawowe źródło energii dla setek milionów gospodarstw domowych. Zmiana klimatu dodatkowo nasila zjawisko poprzez ekstremalne pożary, przedłużające się susze i inne anomalie pogodowe, które osłabiają odporność kompleksów leśnych. 

 

Alarmujące statystyki – wymiar globalnego kryzysu 

Dane liczbowe dotyczące deforestacji malują obraz prawdziwej katastrofy ekologicznej. Raport „The State of the World’s Forests 2022″ wskazuje, że mimo pewnego spowolnienia tempa, w okresie 2015-2020 planeta traciła rocznie około 10 milionów hektarów kompleksów leśnych. Platforma Global Forest Watch odnotowała w 2022 roku utratę 4,1 miliona hektarów pierwotnych tropikalnych ekosystemów – więcej niż rok wcześniej, co stanowi niepokojący sygnał, że mimo międzynarodowych zobowiązań podjętych podczas szczytu COP26, trend nie został odwrócony. 

Od 1970 roku w samej Amazonii zniszczono ponad 700 tysięcy kilometrów kwadratowych – obszar przewyższający powierzchnię Francji. Między 2000 a 2006 rokiem Brazylia straciła niemal 150 tysięcy kilometrów kwadratowych naturalnych obszarów, co odpowiada terytoriom większym niż Grecja. Według oficjalnych danych brazylijskich, około 17% całego bioma amazońskiego zostało już wylesione, a 300 tysięcy kilometrów kwadratowych zniknęło tylko w ciągu ostatnich dwóch dekad. Tempo uwalniania zmagazynowanego węgla podwoiło się od początku XXI wieku i nadal wykazuje trend wzrostowy. 

Europejska konsumpcja odpowiada za około 10% globalnego problemu, przy czym olej palmowy i soja stanowią ponad dwie trzecie importowanych produktów związanych z deforestacją. Według analiz Komisji Europejskiej, bez skutecznych działań zapobiegawczych, UE mogłaby przyczyniać się do utraty ponad 248 tysięcy hektarów rocznie – powierzchni porównywalnej z Luksemburgiem. To właśnie ta świadomość stała się impulsem do podjęcia bezprecedensowych kroków legislacyjnych na poziomie wspólnotowym. 

 

Wielowymiarowe skutki niszczenia ekosystemów leśnych 

Konsekwencje masowego wylesiania sięgają znacznie dalej niż tylko utrata drzew i obejmują fundamentalne procesy planetarne. Zmiana klimatu pozostaje w złożonej relacji przyczynowo-skutkowej z tym zjawiskiem – jest zarówno jego konsekwencją, jak i katalizatorem dalszej degradacji lasów. Wycinka uwalnia do atmosfery węgiel zmagazynowany przez dekady w roślinności i glebie, jednocześnie eliminując naturalny mechanizm pochłaniania CO2. Najnowsze badania wykazały, że emisje z tego źródła są dwukrotnie wyższe niż wcześniej szacowano. Co więcej, amazońskie kompleksy w latach 2010-tych stały się źródłem netto gazów cieplarnianych, zamiast tradycyjnie pełnić rolę ich pochłaniacza. 

Utrata bioróżnorodności nabiera kataklizmicznych proporcji. Niszczenie siedlisk prowadzi do wymierania niezliczonych gatunków zanim zostaną one w ogóle naukowo opisane. Tropikalne ekosystemy, określane mianem „aptek świata”, zawierają tysiące związków o potencjalnym zastosowaniu medycznym, które mogą bezpowrotnie zniknąć. Każdego dnia giną organizmy, które mogłyby przyczynić się do przełomów w leczeniu chorób czy udoskonalenia produkcji żywności. Zaburzone zostają również lokalne i regionalne cykle hydrologiczne – mimo braku drzew przechwytujących opady, tereny pozbawione naturalnej roślinności stają się podatne na katastrofalne powodzie, osunięcia ziemne i lawiny błotne. 

Wymiar społeczny i ekonomiczny problemu jest równie dramatyczny. Rdzenne społeczności, dla których naturalne ekosystemy stanowią nie tylko źródło pożywienia, ale i fundament kulturowej tożsamości, zostają pozbawione środków do życia. Pigmeje w Afryce, plemiona amazońskie, azjatyckie grupy etniczne – wszystkie te wspólnoty doświadczają procesu wykorzenienia i zanikania tradycyjnych sposobów życia. Degradacja gleb postępuje w szybkim tempie – grunty pozbawione naturalnej ochrony leśnej tracą żyzność już po kilku sezonach intensywnej uprawy, prowadząc do pustynnienia i dalszej presji na pozostałe kompleksy. Paradoksalnie, długoterminowe straty ekonomiczne wielokrotnie przewyższają krótkookresowe korzyści z eksploatacji terenów. 

 

Europejska odpowiedź legislacyjna na globalne wyzwanie 

Rosnąca świadomość skali problemu skłoniła Parlament Europejski do podjęcia historycznych działań regulacyjnych. 29 czerwca 2023 r. weszło w życie przełomowe rozporządzenie w sprawie produktów niepowodujących wylesiania, stanowiące pierwszą na świecie regulację prawną bezpośrednio łączącą handel międzynarodowy z ochroną naturalnych ekosystemów. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wylesiania uznaje, że jako jeden z największych światowych importerów, Europa ponosi odpowiedzialność za środowiskowe konsekwencje swojej konsumpcji. 

Nowe rozporządzenie wprowadza bezprecedensowe wymogi transparentności w łańcuchach dostaw. Przedsiębiorstwa działające na unijnym rynku muszą wykazać, że odnośne towary – drewno, kakao, kawa, soja, kauczuk, bydło oraz palma olejowa – a także odnośne produkty z nich wytworzone, nie pochodzą z terenów, które zostały wylesione po 31 grudnia 2020 r. To fundamentalna zmiana filozofii handlowej: nie wystarczy już legalność pochodzenia, konieczne jest udowodnienie braku związku z wylesianiem i degradacją lasów. 

Rozporządzenie EUDR nakłada na operatorów obowiązek należytej staranności, obejmujący trzystopniowy proces weryfikacji. Po pierwsze – zbieranie szczegółowych danych i dokumentów dotyczących m.in. pochodzenia surowców, włącznie z współrzędnymi geolokalizacyjnymi działek. Po drugie – przeprowadzenie oceny ryzyka wylesiania w oparciu o międzynarodowy system klasyfikacji krajów. Po trzecie – wdrożenie środków minimalizujących zidentyfikowane zagrożenia. Każdy duży operator musi złożyć oświadczenie o należytej staranności przed wprowadzeniem do obrotu lub wywozem produktów, co weryfikowane jest przez cyfrowy system informacyjny uruchomiony przez Komisję Europejską.Parlament zdecydował o odroczeniu stosowania rozporządzenia, aby dać przedsiębiorstwom więcej czasu na przygotowanie. Duże i średnie firmy muszą spełnić wymogi rozporządzenia EUDR od 30 grudnia 2025 r., podczas gdy mikro i małe przedsiębiorstwa otrzymały czas do 30 czerwca 2026 r. na pełne wdrożenie systemów (choć pojawiła się propozycja Komisji Europejskiej, aby termin ten przesunąć do 30 grudnia 2026 r.). Rozporządzenie UE w sprawie produktów związanych z wylesianiem przewiduje również surowe sankcje za nieprzestrzeganie – kary mogą sięgać nawet 4% rocznego obrotu firmy, a dodatkowo możliwa jest konfiskata niezgodnych towarów oraz czasowe wykluczenie z dostępu do zamówień publicznych. 

Mechanizm benchmarkingu wprowadzony przez regulację klasyfikuje kraje według poziomu ryzyka związanego z degradacją lasów, co wpływa na zakres obowiązków wynikających z przepisów. Państwa członkowskie zobowiązane są do wyznaczenia organów odpowiedzialnych za kontrole oraz zapewnienia, że odnośne produkty przeznaczone do wprowadzenia na rynek unijny są zgodne z wymogami rozporządzenia. W Polsce planuje się podział kompetencji między Inspekcję Ochrony Środowiska, Inspekcję Handlową, Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych oraz Inspekcję Weterynaryjną, w zależności od rodzaju kontrolowanych odnośnych towarów i odnośnych produktów. 

Rozporządzenie EUDR stanowi element szerszej strategii leśnej UE 2030, która ma na celu zwiększenie ilości i jakości europejskich kompleksów oraz wzmocnienie ich roli jako pochłaniaczy węgla. Akt prawny bezpośrednio adresuje również kwestie praw człowieka, wymagając od firm weryfikacji, czy produkty były wytwarzane z poszanowaniem praw rdzennych społeczności. To holistyczne podejście uznaje, że skuteczna ochrona lasów na całym świecie wymaga nie tylko środków ekologicznych, ale również społecznych i ekonomicznych. 

 

Perspektywy i wyzwania w walce z globalnym kryzysem 

Globalne wylesianie pozostaje jednym z najbardziej palących wyzwań XXI wieku, ale jednocześnie problemem, na który ludzkość ma realny wpływ. Działania podejmowane przez UE w ramach rozporządzenia dotyczącego wylesiania pokazują, że odpowiednio skonstruowane regulacje mogą skutecznie przekształcać praktyki gospodarcze i chronić krytyczne ekosystemy. Pierwszoplanowym celem jest osiągnięcie poziomu zerowego lub znikomego ryzyka związanego z europejską konsumpcją, co wymaga fundamentalnej transformacji globalnych łańcuchów dostaw. 

Sukces tej inicjatywy zależy od wielu czynników. Kluczowe będzie efektywne egzekwowanie przepisów przez organy krajowe, gotowość przedsiębiorstw do inwestowania w systemy śledzenia pochodzenia surowców oraz międzynarodowa współpraca w zakresie wymiany informacji i standardów. Równie istotna jest edukacja konsumentów i budowanie świadomości społecznej dotyczącej związku między codziennymi wyborami zakupowymi a stanem naturalnych ekosystemów na innych kontynentach. 

Zatrzymanie deforestacji to nie tylko imperatyw ekologiczny, ale również racjonalność ekonomiczna. Kompleksy leśne są zbyt cenne dla stabilizacji klimatu, zachowania bioróżnorodności i dobrobytu przyszłych pokoleń, aby dalej je niszczyć dla krótkoterminowych zysków. Pionierskie kroki podjęte przez Europę w formie wiążących regulacji handlowych mogą stać się wzorem dla innych regionów świata, tworząc globalny standard odpowiedzialności łańcuchów dostaw. Tylko zdecydowane i skoordynowane działania na wszystkich poziomach – od lokalnych społeczności przez firmy, aż po organizacje międzynarodowe – mogą odwrócić negatywny trend i zapewnić przetrwanie tych niezastąpionych ekosystemów dla przyszłości. 

 

Źródła: 

1. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/1115 z dnia 31 maja 2023 r. w sprawie udostępniania na rynku unijnym i wywozu z Unii niektórych towarów i produktów związanych z wylesianiem i degradacją lasów oraz uchylenia rozporządzenia (UE) nr 995/2010

1. Parlament Europejski – Wylesianie: jakie są jego przyczyny i jak UE z nim walczy?
   https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20221019STO44561/wylesianie-jakie-sa-jego-przyczyny-i-jak-ue-z-nim-walczy
   Oficjalne stanowisko instytucji unijnych 

1. Consilium (Rada UE) – Deforestation
   https://www.consilium.europa.eu/en/policies/deforestation/
   Polityki Rady Europejskiej w sprawie wylesiania 

1. Włącz oszczędzanie – Wylesianie (deforestacja)
   https://wlaczoszczedzanie.pl/wylesianie-deforestacja/
   Kompleksowe opracowanie edukacyjne 

1. BeNeutral – Wylesianie (deforestacja) i sytuacja w Amazonii
   https://beneutral.pl/wylesianie
   Analiza z perspektywy biznesu i CSR 

1. Encyklopedia Leśna – Wylesianie, deforestacja
   https://encyklopedialesna.com/haslo/wylesianie-deforestacja/
   Perspektywa naukowa i leśnicza 

1. ZPE.gov.pl – Degradacja gleb na świecie i jej skutki
   https://zpe.gov.pl/a/degradacja-gleb-na-swiecie-i-jej-skutki/DuguSPvVG
   Powiązania wylesiania z degradacją gleb 

1. Fundacja Aeris Futuro – Klimat. Przyczyny i skutki zmian klimatu (PDF)
   https://klimat.ekomalopolska.pl/wp-content/uploads/2021/10/Klimat.-Przyczyny-i-skutki-zmian-klimatu-27.10.2021-skompresowany.pdf 

 

Czym jest rozporządzenie EUDR i dlaczego jest tak ważne? 

EUDR (European Union Deforestation Regulation) to przełomowe rozporządzenie UE w sprawie udostępniania na rynku unijnym i wywozu z Unii niektórych towarów i produktów związanych z wylesianiem i degradacją lasów. Zostało przyjęte 31 maja 2023 roku, a następnie weszło w życie w dniu 29 czerwca 2023 roku. To historyczny moment dla globalnej ochrony środowiska – Komisja Europejska opublikowała w ten sposób jeden z najważniejszych aktów prawnych ostatniej dekady, mający na celu walkę z globalnym niszczeniem lasów. 

Rozporządzenie EUDR ma na celu zapewnienie, że europejska konsumpcja nie będzie dalej główną przyczyną wylesiania w krajach tropikalnych i innych regionach świata. Unia Europejska jako jeden z największych rynków konsumenckich na świecie, ponosi odpowiedzialność za swój wpływ na globalne wylesianie i degradację lasów na całym świecie. Dlatego nowe przepisy wprowadzają bezprecedensowe wymogi transparentności dla przedsiębiorstw, które wprowadzają określone towary na rynek UE lub je z niego eksportują.

Lasy pełnią niezastąpioną rolę w utrzymaniu równowagi ekologicznej – są siedliskiem większości gatunków lądowych, wspierają różnorodność biologiczną, oczyszczają powietrze i wodę, a także magazynują dwutlenek węgla. Ich degradacja prowadzi do wzrostu emisji gazów cieplarnianych, zwiększa ryzyko pożarów, susz i epidemii, a także osłabia odporność ekosystemów na zmiany klimatyczne. Wylesianie odpowiada dziś za aż 11% globalnych emisji CO₂. Co więcej, niszczenie lasów drastycznie ogranicza środki utrzymania osób najbardziej narażonych – w tym ludności rdzennej i społeczności lokalnych, które są bezpośrednio zależne od ekosystemów leśnych. 

Zdrowe ekosystemy i bogactwo gatunkowe są niezbędne dla funkcjonowania gospodarki – ponad połowa światowego PKB zależy od usług ekosystemowych. Sektory takie jak rolnictwo, budownictwo czy produkcja żywności opierają się na zapylaniu, retencji wody i odporności ekosystemów. Rozporządzenie EUDR podkreśla, że ograniczenie wylesiania i odbudowa lasów to najskuteczniejsze rozwiązania oparte na zasobach przyrody, które mogą realnie łagodzić skutki zmiany klimatu i wspierać bezpieczeństwo żywnościowe.  

 

Cel i zakres – co dokładnie reguluje EUDR? 

Rozporządzenie UE przeciwko wylesianiu koncentruje się na siedmiu kluczowych surowcach, które są główną przyczyną wylesiania na świecie. EUDR dotyczy takich towarów jak drewno, kakao, kawa, olej palmowy, soja, bydło oraz kauczuk. Co istotne, rozporządzenie w sprawiewylesiania i degradacji lasów obejmuje nie tylko same surowce, ale także szeroką gamę produktów związanych z wylesianiem – od mebli i papieru, przez czekoladę i kawę, po produkty kosmetyczne czy pasze dla zwierząt. 

Kluczowym założeniem jest to, żeby produkty wprowadzane na rynek unijny nie pochodziły z obszarów, które zostały wylesione lub zdegradowane po 31 grudnia 2020 r. Oznacza to, że każde przedsiębiorstwo musi być w stanie udowodnić, używając współrzędnych geolokalizacyjnych, że surowce wykorzystane w produkcji nie przyczyniają się do wylesiania ani degradacji lasów. To rewolucyjne podejście, które zmienia sposób, w jaki firmy muszą myśleć o swoich łańcuchach dostaw.

Rozporządzenie Unii Europejskiej jest wiążące dla wszystkich państw członkowskich bez konieczności implementacji przez prawo krajowe. W Polsce jednak Ministerstwo Klimatu i Środowiska opracowało projekt dodatkowych przepisów krajowych, które wyznaczają konkretne organy odpowiedzialne za kontrole – Inspekcję Ochrony Środowiska dla drewna, Inspekcję Handlową w zakresie kauczuku, Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych dla kakao, kawy, palmy olejowej i soi oraz Inspekcję Weterynaryjną dla bydła. Projekt oczekuje na przyjęcie. 

 

Kogo obejmują wymogi EUDR? 

Rozporządzenie EUDR nakłada nowe obowiązki na szeroki zakres podmiotów gospodarczych. Nie chodzi tu tylko o wielkich importerów czy międzynarodowe korporacje – EUDR wymaga działania od każdego podmiotu, który wprowadza na rynek UE produkty objęte regulacją. Oznacza to, że zarówno mały producent mebli w Polsce wykorzystujący drewno tropikalne, jak i sieć supermarketów sprzedająca czekoladę, muszą spełnić wymogi należytej staranności.

Wymogi EUDR różnicują jednak obowiązki w zależności od roli w łańcuchu dostaw.

• Operatorzy, czyli ci, którzy po raz pierwszy wprowadzają produkty na rynek unijny (importerzy) lub je eksportują, mają najszerszy zakres obowiązków. Muszą oni przeprowadzić pełną procedurę należytej staranności, obejmującą zbieranie szczegółowych informacji o pochodzeniu produktów, ocenę ryzyka oraz wdrażanie środków zaradczych. Dodatkowo są zobowiązani do składania oświadczeń o należytej staranności oraz przekazywania informacji w łańcuchu dostaw, w tym numerów referencyjnych tych oświadczeń. 
• Z kolei podmioty handlowe (tzw. traders), które udostępniają produkty już będące w obiegu na rynku, mają obowiązki zróżnicowane w zależności od ich wielkości. Duże przedsiębiorstwa występujące w roli podmiotu handlowego, uznawane są za operatorów i muszą realizować wszystkie obowiązki operatorów, czyli te omówione wcześniej. Obowiązki podmiotów handlowych będących MŚP, w głównej mierze ograniczają się do zbierania informacji o swoich dostawcach i klientach prowadzących działalność gospodarczą, w szczególności numerów referencyjnych oświadczeń należytej staranności złożonych na wcześniejszym etapie obrotu. 

 

Wypełnij ankietę i zobacz, ile z kluczowych obszarów jest już odpowiednio zaopiekowanych w Twoim przedsiębiorstwie, a które wciąż wymagają uwagi:

 

 

Terminy wdrożenia – kiedy EUDR zaczyna obowiązywać? 

Pierwotnie EUDR miało zacząć obowiązywać 30 grudnia 2024 r., jednak po licznych konsultacjach z biznesem Komisja Europejska zaproponowała odroczenie, które zostało zaakceptowane przez Parlament. Obecnie obowiązujące terminy to 30 grudnia 2025 r. dla dużych i średnich przedsiębiorstw i 30 czerwca 2026 r. dla mikroprzedsiębiorstw i małych firm. W odniesieniu do  tych drugich Komisja Europejska zaproponowała ponowne odroczenie terminu do 30 grudnia 2026 roku, jednak ta propozycja wciąż oczekuje na formalne zatwierdzenie przez Parlament. Te firmy, które dotąd nie rozpoczęły przygotowań, powinny jak najszybciej wdrożyć niezbędne systemy i procedury. 

 

System należytej staranności – serce rozporządzenia 

Centralnym elementem EUDR jest system należytej staranności (due diligence), który każde przedsiębiorstwo objęte regulacją musi wdrożyć. Ten trzystopniowy proces ma na celu zapewnienie zgodności z EUDR poprzez dokładną weryfikację pochodzenia produktów i minimalizację ryzyka, że trafiają one na rynek z obszarów wylesionych. 

• Pierwszy etap to zbieranie informacji. Firmy muszą uzyskać od swoich dostawców szczegółowe dane, w tym m.in. współrzędne GPS działek, z których pochodzą surowce, opisy produktów, informacje o ilościach oraz kraj produkcji. Kluczowe jest również potwierdzenie, że produkcja odbyła się zgodnie z EUDR i lokalnym prawem kraju pochodzenia. Te informacje muszą być kompletne i weryfikowalne, ponieważ stanowią podstawę do dalszej oceny ryzyka. 
• Drugi etap wymaga przeprowadzenia systematycznej oceny ryzyka wylesiania. EUDR przewiduje klasyfikację krajów według trzech poziomów ryzyka: niskiego, standardowego i wysokiego. Polska została uznana za kraj niskiego ryzyka, co oznacza uproszczone procedury dla produktów pochodzących z polskich lasów. Jednak część importowanych na rynek unijny surowców objętych rozporządzeniem pochodzi z krajów trzecich, w tym również z krajów o wysokim ryzyku. W takich przypadkach operatorzy zobowiązani są do przeprowadzenia szczególnie dokładnej oceny ryzyka. 
• Trzeci etap aktywizuje się, gdy stwierdzone ryzyko jest wyższe niż znikome. Wówczas firma musi podjąć konkretne środki zmniejszające ryzyko – może to oznaczać żądanie dodatkowej dokumentacji od dostawcy, przeprowadzenie niezależnego audytu, wizytę na miejscu produkcji czy nawet zmianę dostawcy na takiego, który może zapewnić zgodność z wymogami EUDR.  

Wszystkie te działania muszą być udokumentowane w oświadczeniach o należytej staranności, które składa się w systemie informacyjnym EUDR. Ten cyfrowy system informacyjny, działający w ramach platformy TRACES prowadzonej przez Komisję Europejską, umożliwia firmom rejestrowanie swoich produktów i deklaracji oraz pozwala organom kontrolnym na weryfikację zgodności z EUDR. 

 

Jakie produkty są objęte EUDR? 

Szczegółowa lista produktów, których dotyczy rozporządzenie, znajduje się w Załączniku I do aktu prawnego i obejmuje wiele kodów CN (Nomenklatura Scalona). Dla drewna są to nie tylko tarcica czy płyty, ale także meble, ramy do obrazów, instrumenty muzyczne, a nawet niektóre zabawki drewniane. Z kakao objęte EUDR są czekolada, proszek kakaowy czy masło kakaowe. Kawa obejmuje ziarna, kawę paloną, ekstrakty i nawet substytuty kawy, ale już nie lody kawowe – EUDR bardzo precyzyjnie definiuje, co podlega regulacji na podstawie składu i kodu CN towaru.

Warto zauważyć, że rozporządzenie dotyczy również produktów wytwarzanych w UE. Jeśli polski producent czekolady używa importowanego kakao, musi zapewnić, że to kakao pochodzi z legalnych źródeł i nie jest związane z wylesianiem. Nawet jeśli jego dostawca (importer) już przeprowadził procedurę należytej staranności, producent ma własne obowiązki wynikające z rozporządzenia.

 

Praktyczne przygotowanie firmy do wymogów rozporządzenia o wylesianiu

Wdrożenie systemu należytej staranności nie jest procesem, który można przeprowadzić z dnia na dzień. Wymaga on systematycznego podejścia i często znaczących inwestycji w systemy IT oraz procedury compliance. Pierwszym krokiem powinien być dokładny audyt obecnego portfela produktowego – które produkty faktycznie podlegają EUDR, jaki jest ich udział w obrotach i jakie ryzyka niosą. Wiele firm odkrywa, że EUDR dotyczy znacznie większej części ich działalności, niż początkowo sądziły.

Kolejnym kluczowym elementem jest transparentność łańcucha dostaw. Firmy muszą dokładnie zmapować swoich dostawców i wiedzieć, skąd faktycznie pochodzą surowce. To często największe wyzwanie, szczególnie dla złożonych produktów zawierających wiele składników. Przedsiębiorstwo może potrzebować wesprzeć swoich dostawców w budowaniu ich własnych systemów dokumentacji, a w niektórych przypadkach będzie musiało rozważyć zmianę partnerów biznesowych na tych, którzy są w stanie zapewnić wymagany poziom transparentności.

Wykorzystanie nowoczesnych technologii może znacznie ułatwić spełnienie wymogów. Systemy geolokalizacji satelitarnej, blockchain do śledzenia pochodzenia produktów czy platformy do zarządzania dokumentacją dostawców to narzędzia, które stają się standardem w branżach najbardziej dotkniętych EUDR. Wiele organizacji, takich jak Forest Stewardship Council, opracowało specjalne moduły certyfikacyjne dostosowane do wymagań EUDR, które mogą znacznie uprościć proces compliance.

 

Konsekwencje i egzekwowanie przepisów 

• Przepisy EUDR przewidują surowe sankcje za nieprzestrzeganie. Grzywny mogą sięgać co najmniej 4% rocznego obrotu przedsiębiorstwa, co dla dużych firm oznacza kwoty liczone w milionach euro.
• Dodatkowo możliwa jest konfiskata produktów niezgodnych z przepisami, co może oznaczać całkowity zanik wartości danej partii towaru.
• Firmy mogą również zostać czasowo wykluczone z dostępu do zamówień publicznych i finansowania UE, co dla wielu z nich oznaczałoby poważne problemy biznesowe.

Jednak prawdziwe ryzyko wykracza poza formalne kary. W erze rosnącej świadomości ekologicznej konsumentów i inwestorów, reputacyjne koszty niezgodności z EUDR mogą być znacznie bardziej dotkliwe niż sama grzywna. Firmy, które nie będą w stanie udowodnić swojej odpowiedzialności środowiskowej, mogą stracić kontrakty, klientów i dostęp do kapitału. Z drugiej strony, przedsiębiorstwa, które skutecznie wdrożą wymogi EUDR i będą transparentne w swoich działaniach, mogą to wykorzystać jako przewagę konkurencyjną i element budowania wartości marki. 

 

 

 

 

Źródła: 

1. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/1115 z dnia 31 maja 2023 r. w sprawie udostępniania na rynku unijnym i wywozu z Unii niektórych towarów i produktów związanych z wylesianiem i degradacją lasów oraz uchylenia rozporządzenia (UE) nr 995/2010 
2. Ministerstwo Klimatu i Środowiska (Gov.pl)
   https://www.gov.pl/web/klimat/eudr-informacje
   Oficjalne informacje rządowe o implementacji EUDR w Polsce 
3. SQD Alliance – Czym jest i kogo dotyczy Rozporządzenie EUDR
   https://sqda.pl/czym-jest-i-kogo-dotyczy-rozporzadzenie-eudr/
   Praktyczne informacje o zakresie rozporządzenia 
4. Forest Stewardship Council (FSC) Polska
   https://pl.fsc.org/pl-pl/EUDR
   https://pl.fsc.org/pl-pl/newsfeed/6-krokow-aby-przygotowac-sie-do-eudr
   Wytyczne dla przemysłu drzewnego i certyfikacja 
5. ESG Trends – Czym jest rozporządzenie EUDR
   https://esgtrends.pl/czym-jest-rozporzadzenie-eudr-i-jakie-wymogi-naklada-na-firmy/
   Perspektywa ESG i zrównoważonego rozwoju 
6. WWF Polska – EUDR już obowiązuje!
   https://www.wwf.pl/eudr-juz-obowiazuje
   Stanowisko organizacji ekologicznej 
7. Inspekcja Jakości Handlowej (IJHARS)
   https://www.gov.pl/web/ijhars/eudr
   Informacje od organu kontrolnego 
8. Access2Markets (Komisja Europejska)
   https://trade.ec.europa.eu/access-to-markets/pl/news/stosowanie-rozporzadzenia-eudr-w-sprawie-produktow-niepowodujacych-wylesiania-opoznione-do-grudnia 

Ministerstwo Finansów opublikowało 30 czerwca 2025 roku ostateczną wersję schemy FA(3). W porównaniu do poprzedniej wersji FA(2), wprowadza ona kilka istotnych nowości, które mają odpowiedzieć na potrzeby biznesu oraz usprawnić korzystanie z systemu.

Do najważniejszych z nich zaliczają się:

✅ możliwość dołączania do faktur ustrukturyzowanych załączników,

✅ nowa rola „Pracownik”,

✅ zastąpienie ogólnych stawek VAT „NP” i 0% VAT bardziej rozbudowanymi kodami określającymi bardziej szczegółowo rozliczenie transakcji.

 

Faktury z załącznikiem

Jednym z największych ograniczeń dotychczasowej wersji schemy FA(2) był brak możliwości dołączania załączników do faktur. Dla wielu firm, takich jak dostawcy mediów, usług telekomunikacyjnych czy operatorów kart paliwowych, stanowiło to ogromny problem. Obszerne specyfikacje, wykazy zużycia czy listy punktów poboru, kluczowe dla prawidłowego rozliczenia, miały być – w świetle poprzednio obowiązujących przepisów – wysyłane osobnym kanałem.

Schema FA(3) wprowadza oczekiwane rozwiązanie, jakim jest możliwość dołączenia do faktury ustrukturyzowanego załącznika. Nie będzie to jednak plik PDF czy inny dowolny format pliku. Załącznik również będzie miał ustrukturyzowaną formę, a jego zawartość będzie ograniczona do danych uzupełniających te z faktury.

Warunkiem koniecznym do korzystania z funkcjonalności dołączania załączników do faktur jest uprzednie zgłoszenie takiego zamiaru Szefowi KAS. Zgłoszenia należy dokonać za pośrednictwem e-Urzędu, deklarując chęć wystawiania i przesyłania faktur z załącznikiem do KSeF. Możliwość korzystania z tej opcji powstaje dopiero po otrzymaniu przez podatnika potwierdzenia mailowego.

Mimo że co do zasady załączniki w nowej schemie FA(3) są przewidziane przede wszystkim dla wskazanych powyżej branż, nigdzie nie ma wprost wskazanego takiego ograniczenia. Warto na etapie przygotowania się do nowego sposobu fakturowania zastanowić się czy mamy możliwość takiego zaprezentowania danych, które zwykle wskazujemy w załącznikach, by wykorzystać do tego celu schemę. Może to znacząco uprościć przygotowanie do nowych wyzwań związanych z e-fakturowaniem.

Niemniej, załącznik ustrukturyzowany pozostanie zapewne rozwiązaniem jedynie dla wybranych branż i podmiotów. Zgodnie z jego założeniami, nie powinno umieszczać się z nim całkowicie dowolnych danych, a jedynie te określające m.in. szczegóły co do jednostek miary, ilości, ceny jednostkowej, dane specyficzne dla branży. Dodatkowo używanie załącznika w sposób niezgodny z założeniami, może skutkować odebraniem uprawnienia do jego zamieszczania w fakturze. Tym samym zanim zdecydujemy się na wypełnienie nowego węzła faktury (Załącznik), warto rozważyć, czy jest to dla nas właściwe rozwiązanie.

 

Nowa rola „Pracownik”

Kolejną zmianą jest wprowadzenie nowej roli dla podmiotu trzeciego, jaką jest „Pracownik”. W sachemie FA(3) na fakturze będzie można precyzyjnie oznaczyć, że dokument dotyczy wydatku poniesionego przez konkretnego pracownika.

To z pozoru drobna zmiana, która jednak w praktyce znacząco powinna uprościć proces rozliczania wydatków pracowniczych, takich jak koszty delegacji, zakupy paliwa czy noclegi. Dzięki tej funkcji systemy finansowo-księgowe powinny móc automatycznie przyporządkowywać faktury do odpowiednich osób i rozliczeń, co uprości i przyspieszy obieg dokumentów w firmie.

Węzeł ten pozostaje jednak nieobowiązkowy, dlatego też wypełnianie go w żadnym przypadku nie będzie konieczne. Wobec tego po stronie rozliczania zakupów oraz określania zasad akceptacji faktur bazowanie tylko na tych danych może okazać się niepraktyczne.

 

Nowe kody VAT

Prawdziwa rewolucja w schemie FA(3) dotyczy jednak nowego sposobu oznaczania stawek podatku VAT, co będzie miało szczególnie istotne znaczenie przy transakcjach międzynarodowych.

 

W pierwszej kolejności należy podkreślić, że stawka 0% została podzielona na trzy odrębne kody:

✅ 0_KR – dla transakcji krajowych opodatkowanych stawką 0%,

✅ 0_WDT – dla wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów oraz

✅ 0_EX – dla eksportu towarów.

Po drugie, zlikwidowano ogólny kod „NP” (nie podlega). Do tej pory obejmował on różnego rodzaju transakcje – wystarczyło, że dana sprzedaż nie podlegała opodatkowaniu w Polsce.

 

W nowej schemie zastąpiono go dwoma precyzyjnymi kodami:

✅ NP II – niepodlegające opodatkowaniu na terytorium kraju, świadczenie usług, dla których zobowiązanych do rozliczenia VAT jest usługobiorca zgodnie z art. 100 ust. 1 pkt 4 ustawy o VAT (usługi wykazywane w VAT UE).

✅ NP I – dla innych dostaw towarów i świadczenia usług, które mają miejsce poza terytorium kraju.

Zmiana ta oznacza, że obecne systemy fiansnowo-księgowe będą musiały zostać odpowiednio dostosowane – już bowiem na etapie wystawiania faktury konieczne będzie dokładne określanie kodu podatkowego określającego szczegółowe zasady rozliczeń VAT i typu transakcji, gdy sprzedaż realnie nie jest opodatkowana w Polsce.

 

 

 

Interesują Cię takie treści i nie chcesz, żeby Cię ominęły?
Zapraszamy do naszego newslettera!

 

 

Zobacz wszystkie dotychczasowe wpisy z serii:

• 01. Awaria KSeF – co z terminem wystawienia faktury?  >>
• 02. Samofakturowanie w KSeF. Kiedy powstaje faktura, jak ją akceptować i jak uniknąć błędów? >>
• 03. Faktury korygujące w KSeF – jak zrobić to poprawnie? >>
• 04. Techniczne aspekty wystawiania i oznaczania faktur – czyli kody QR w praktyce >>
• 05. Dostarczanie faktur w KSeF oraz poza KSeF – praktyczne problemy >>
• 06. Co musisz wiedzieć o nowej schemie FA(3)? >>
• 07. Nowe obowiązki w JPK_VAT – rewolucja w raportowaniu przed wdrożeniem KSeF >>
• 08. Co zrobić, kiedy kontrahent nie korzysta z KSeF? >>