Wylesianie – co to jest, przyczyny, skutki i skala problemu, rozporządzenie EUDR 

Czym jest wylesianie i dlaczego stanowi globalne zagrożenie? 

Wylesianie to proces systematycznego zmniejszania powierzchni obszarów leśnych na danym terenie, zazwyczaj w wyniku działalności człowieka. Proces ten, znany również jako deforestacja, polega na trwałym usuwaniu drzewostanów w celu przekształcenia gruntów pod uprawy rolne, pastwiska, tereny przemysłowe czy osiedla miejskie. To nie naturalna ewolucja ekosystemów, lecz celowa aktywność gospodarcza, która prowadzi do nieodwracalnych zmian środowiskowych w skali globalnej. 

Kompleksy leśne pokrywają dziś około 31% światowej powierzchni lądowej i stanowią schronienie dla większości terrestrycznych form życia. Pełnią fundamentalną rolę w regulacji klimatu, wychwytując z atmosfery dwutlenek węgla i magazynując go w biomasie oraz glebie. Szacuje się, że ekosystemy te przechowują łącznie około 861 gigaton dwutlenku węgla – równowartość emisji generowanych przez stulecie przemysłowej działalności ludzkości. Stanowią również źródło utrzymania dla jednej czwartej globalnej populacji, w tym rdzennych społeczności tradycyjnie zamieszkujących te tereny. 

Skala zjawiska budzi głęboki niepokój. Każdej minuty planeta traci obszar wielkości dziesięciu boisk piłkarskich. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa szacuje, że między 1990 a 2020 rokiem zniknęło około 420 milionów hektarów lasów – powierzchnia równa całej Unii Europejskiej. To tempo sprawia, że wylesianie stało się jednym z najbardziej palących wyzwań ekologicznych współczesności, bezpośrednio wpływającym na stabilność klimatu i przyszłość bioróżnorodności na Ziemi. 

Główne przyczyny wylesiania – ekonomia contra środowisko 

Antropogeniczna działalność stanowi bezsprzeczną przyczynę masowej degradacji lasów na wszystkich kontynentach. Choć pożary wywołane naturalnymi zjawiskami czy sukcesja ekologiczna również prowadzą do zmian w krajobrazie, stanowią one marginalny odsetek problemu. Współczesne niszczenie kompleksów leśnych ma głęboko zakorzenione przyczyny ekonomiczne i demograficzne, wynikające z rosnącego zapotrzebowania rozwijającej się ludzkości. 

Rolnictwo to zdecydowanie dominujący czynnik odpowiadający za ponad połowę globalnej utraty terenów leśnych. Przekształcanie naturalnych ekosystemów w grunty uprawne następuje głównie pod presją produkcji konkretnych towarów rolnych. Plantacje palmy olejowej w Azji Południowo-Wschodniej, pola soi w Ameryce Południowej, uprawy kakao w Afryce Zachodniej – to właśnie te monokulturowe farmy stanowią główną siłę napędową niszczenia tropikalnych kompleksów. Potrzeba zwiększenia produkcji żywności dla rosnącej populacji, która w 2024 roku przekroczyła 8 miliardów ludzi, generuje nieustanną presję na przekształcanie dzikich obszarów w tereny rolnicze. 

Hodowla zwierząt gospodarskich odpowiada za prawie 40% globalnego problemu. W samej Brazylii, która przez dekady miała najwyższy wskaźnik deforestacji na świecie, wielkie połacie amazońskiego kompleksu przekształcono w pastwiska dla milionów sztuk bydła przeznaczonego na eksport. Model gospodarczy oparty na intensywnym handlu międzynarodowym sprawia, że lokalne społeczności postrzegają wylesianie jako racjonalną ścieżkę rozwoju ekonomicznego, mimo długofalowych kosztów środowiskowych, które w przypadku Brazylii szacuje się na 317 miliardów dolarów rocznie. 

Ekspansja miejska i budowa infrastruktury stanowią trzeci istotny element układanki, odpowiadając za ponad 6% globalnych strat. Rozbudowa dróg, rozwój osiedli, projekty energetyczne – wszystkie te inwestycje wymagają przestrzeni, którą często pozyskuje się kosztem naturalnych ekosystemów. Dodatkowym problemem jest pozyskiwanie drewna na cele przemysłowe, produkcję papieru oraz – szczególnie w krajach rozwijających się – jako podstawowe źródło energii dla setek milionów gospodarstw domowych. Zmiana klimatu dodatkowo nasila zjawisko poprzez ekstremalne pożary, przedłużające się susze i inne anomalie pogodowe, które osłabiają odporność kompleksów leśnych. 

Alarmujące statystyki – wymiar globalnego kryzysu 

Dane liczbowe dotyczące deforestacji malują obraz prawdziwej katastrofy ekologicznej. Raport „The State of the World’s Forests 2022″ wskazuje, że mimo pewnego spowolnienia tempa, w okresie 2015-2020 planeta traciła rocznie około 10 milionów hektarów kompleksów leśnych. Platforma Global Forest Watch odnotowała w 2022 roku utratę 4,1 miliona hektarów pierwotnych tropikalnych ekosystemów – więcej niż rok wcześniej, co stanowi niepokojący sygnał, że mimo międzynarodowych zobowiązań podjętych podczas szczytu COP26, trend nie został odwrócony. 

Od 1970 roku w samej Amazonii zniszczono ponad 700 tysięcy kilometrów kwadratowych – obszar przewyższający powierzchnię Francji. Między 2000 a 2006 rokiem Brazylia straciła niemal 150 tysięcy kilometrów kwadratowych naturalnych obszarów, co odpowiada terytoriom większym niż Grecja. Według oficjalnych danych brazylijskich, około 17% całego bioma amazońskiego zostało już wylesione, a 300 tysięcy kilometrów kwadratowych zniknęło tylko w ciągu ostatnich dwóch dekad. Tempo uwalniania zmagazynowanego węgla podwoiło się od początku XXI wieku i nadal wykazuje trend wzrostowy. 

Europejska konsumpcja odpowiada za około 10% globalnego problemu, przy czym olej palmowy i soja stanowią ponad dwie trzecie importowanych produktów związanych z deforestacją. Według analiz Komisji Europejskiej, bez skutecznych działań zapobiegawczych, UE mogłaby przyczyniać się do utraty ponad 248 tysięcy hektarów rocznie – powierzchni porównywalnej z Luksemburgiem. To właśnie ta świadomość stała się impulsem do podjęcia bezprecedensowych kroków legislacyjnych na poziomie wspólnotowym. 

Wielowymiarowe skutki niszczenia ekosystemów leśnych 

Konsekwencje masowego wylesiania sięgają znacznie dalej niż tylko utrata drzew i obejmują fundamentalne procesy planetarne. Zmiana klimatu pozostaje w złożonej relacji przyczynowo-skutkowej z tym zjawiskiem – jest zarówno jego konsekwencją, jak i katalizatorem dalszej degradacji lasów. Wycinka uwalnia do atmosfery węgiel zmagazynowany przez dekady w roślinności i glebie, jednocześnie eliminując naturalny mechanizm pochłaniania CO2. Najnowsze badania wykazały, że emisje z tego źródła są dwukrotnie wyższe niż wcześniej szacowano. Co więcej, amazońskie kompleksy w latach 2010-tych stały się źródłem netto gazów cieplarnianych, zamiast tradycyjnie pełnić rolę ich pochłaniacza. 

Utrata bioróżnorodności nabiera kataklizmicznych proporcji. Niszczenie siedlisk prowadzi do wymierania niezliczonych gatunków zanim zostaną one w ogóle naukowo opisane. Tropikalne ekosystemy, określane mianem „aptek świata”, zawierają tysiące związków o potencjalnym zastosowaniu medycznym, które mogą bezpowrotnie zniknąć. Każdego dnia giną organizmy, które mogłyby przyczynić się do przełomów w leczeniu chorób czy udoskonalenia produkcji żywności. Zaburzone zostają również lokalne i regionalne cykle hydrologiczne – mimo braku drzew przechwytujących opady, tereny pozbawione naturalnej roślinności stają się podatne na katastrofalne powodzie, osunięcia ziemne i lawiny błotne. 

Wymiar społeczny i ekonomiczny problemu jest równie dramatyczny. Rdzenne społeczności, dla których naturalne ekosystemy stanowią nie tylko źródło pożywienia, ale i fundament kulturowej tożsamości, zostają pozbawione środków do życia. Pigmeje w Afryce, plemiona amazońskie, azjatyckie grupy etniczne – wszystkie te wspólnoty doświadczają procesu wykorzenienia i zanikania tradycyjnych sposobów życia. Degradacja gleb postępuje w szybkim tempie – grunty pozbawione naturalnej ochrony leśnej tracą żyzność już po kilku sezonach intensywnej uprawy, prowadząc do pustynnienia i dalszej presji na pozostałe kompleksy. Paradoksalnie, długoterminowe straty ekonomiczne wielokrotnie przewyższają krótkookresowe korzyści z eksploatacji terenów. 

Europejska odpowiedź legislacyjna na globalne wyzwanie 

Rosnąca świadomość skali problemu skłoniła Parlament Europejski do podjęcia historycznych działań regulacyjnych. 29 czerwca 2023 r. weszło w życie przełomowe rozporządzenie w sprawie produktów niepowodujących wylesiania, stanowiące pierwszą na świecie regulację prawną bezpośrednio łączącą handel międzynarodowy z ochroną naturalnych ekosystemów. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wylesiania uznaje, że jako jeden z największych światowych importerów, Europa ponosi odpowiedzialność za środowiskowe konsekwencje swojej konsumpcji. 

Nowe rozporządzenie wprowadza bezprecedensowe wymogi transparentności w łańcuchach dostaw. Przedsiębiorstwa działające na unijnym rynku muszą wykazać, że odnośne towary – drewno, kakao, kawa, soja, kauczuk, bydło oraz palma olejowa – a także odnośne produkty z nich wytworzone, nie pochodzą z terenów, które zostały wylesione po 31 grudnia 2020 r. To fundamentalna zmiana filozofii handlowej: nie wystarczy już legalność pochodzenia, konieczne jest udowodnienie braku związku z wylesianiem i degradacją lasów. 

Rozporządzenie EUDR nakłada na operatorów obowiązek należytej staranności, obejmujący trzystopniowy proces weryfikacji. Po pierwsze – zbieranie szczegółowych danych i dokumentów dotyczących m.in. pochodzenia surowców, włącznie z współrzędnymi geolokalizacyjnymi działek. Po drugie – przeprowadzenie oceny ryzyka wylesiania w oparciu o międzynarodowy system klasyfikacji krajów. Po trzecie – wdrożenie środków minimalizujących zidentyfikowane zagrożenia. Każdy duży operator musi złożyć oświadczenie o należytej staranności przed wprowadzeniem do obrotu lub wywozem produktów, co weryfikowane jest przez cyfrowy system informacyjny uruchomiony przez Komisję Europejską.Parlament zdecydował o odroczeniu stosowania rozporządzenia, aby dać przedsiębiorstwom więcej czasu na przygotowanie. Duże i średnie firmy muszą spełnić wymogi rozporządzenia EUDR od 30 grudnia 2025 r., podczas gdy mikro i małe przedsiębiorstwa otrzymały czas do 30 czerwca 2026 r. na pełne wdrożenie systemów (choć pojawiła się propozycja Komisji Europejskiej, aby termin ten przesunąć do 30 grudnia 2026 r.). Rozporządzenie UE w sprawie produktów związanych z wylesianiem przewiduje również surowe sankcje za nieprzestrzeganie – kary mogą sięgać nawet 4% rocznego obrotu firmy, a dodatkowo możliwa jest konfiskata niezgodnych towarów oraz czasowe wykluczenie z dostępu do zamówień publicznych. 

Mechanizm benchmarkingu wprowadzony przez regulację klasyfikuje kraje według poziomu ryzyka związanego z degradacją lasów, co wpływa na zakres obowiązków wynikających z przepisów. Państwa członkowskie zobowiązane są do wyznaczenia organów odpowiedzialnych za kontrole oraz zapewnienia, że odnośne produkty przeznaczone do wprowadzenia na rynek unijny są zgodne z wymogami rozporządzenia. W Polsce planuje się podział kompetencji między Inspekcję Ochrony Środowiska, Inspekcję Handlową, Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych oraz Inspekcję Weterynaryjną, w zależności od rodzaju kontrolowanych odnośnych towarów i odnośnych produktów. 

Rozporządzenie EUDR stanowi element szerszej strategii leśnej UE 2030, która ma na celu zwiększenie ilości i jakości europejskich kompleksów oraz wzmocnienie ich roli jako pochłaniaczy węgla. Akt prawny bezpośrednio adresuje również kwestie praw człowieka, wymagając od firm weryfikacji, czy produkty były wytwarzane z poszanowaniem praw rdzennych społeczności. To holistyczne podejście uznaje, że skuteczna ochrona lasów na całym świecie wymaga nie tylko środków ekologicznych, ale również społecznych i ekonomicznych. 

Perspektywy i wyzwania w walce z globalnym kryzysem 

Globalne wylesianie pozostaje jednym z najbardziej palących wyzwań XXI wieku, ale jednocześnie problemem, na który ludzkość ma realny wpływ. Działania podejmowane przez UE w ramach rozporządzenia dotyczącego wylesiania pokazują, że odpowiednio skonstruowane regulacje mogą skutecznie przekształcać praktyki gospodarcze i chronić krytyczne ekosystemy. Pierwszoplanowym celem jest osiągnięcie poziomu zerowego lub znikomego ryzyka związanego z europejską konsumpcją, co wymaga fundamentalnej transformacji globalnych łańcuchów dostaw. 

Sukces tej inicjatywy zależy od wielu czynników. Kluczowe będzie efektywne egzekwowanie przepisów przez organy krajowe, gotowość przedsiębiorstw do inwestowania w systemy śledzenia pochodzenia surowców oraz międzynarodowa współpraca w zakresie wymiany informacji i standardów. Równie istotna jest edukacja konsumentów i budowanie świadomości społecznej dotyczącej związku między codziennymi wyborami zakupowymi a stanem naturalnych ekosystemów na innych kontynentach. 

Zatrzymanie deforestacji to nie tylko imperatyw ekologiczny, ale również racjonalność ekonomiczna. Kompleksy leśne są zbyt cenne dla stabilizacji klimatu, zachowania bioróżnorodności i dobrobytu przyszłych pokoleń, aby dalej je niszczyć dla krótkoterminowych zysków. Pionierskie kroki podjęte przez Europę w formie wiążących regulacji handlowych mogą stać się wzorem dla innych regionów świata, tworząc globalny standard odpowiedzialności łańcuchów dostaw. Tylko zdecydowane i skoordynowane działania na wszystkich poziomach – od lokalnych społeczności przez firmy, aż po organizacje międzynarodowe – mogą odwrócić negatywny trend i zapewnić przetrwanie tych niezastąpionych ekosystemów dla przyszłości. 

Źródła: 

1. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/1115 z dnia 31 maja 2023 r. w sprawie udostępniania na rynku unijnym i wywozu z Unii niektórych towarów i produktów związanych z wylesianiem i degradacją lasów oraz uchylenia rozporządzenia (UE) nr 995/2010

1. Parlament Europejski – Wylesianie: jakie są jego przyczyny i jak UE z nim walczy?
   https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20221019STO44561/wylesianie-jakie-sa-jego-przyczyny-i-jak-ue-z-nim-walczy
   Oficjalne stanowisko instytucji unijnych 

1. Consilium (Rada UE) – Deforestation
   https://www.consilium.europa.eu/en/policies/deforestation/
   Polityki Rady Europejskiej w sprawie wylesiania 

1. Włącz oszczędzanie – Wylesianie (deforestacja)
   https://wlaczoszczedzanie.pl/wylesianie-deforestacja/
   Kompleksowe opracowanie edukacyjne 

1. BeNeutral – Wylesianie (deforestacja) i sytuacja w Amazonii
   https://beneutral.pl/wylesianie
   Analiza z perspektywy biznesu i CSR 

1. Encyklopedia Leśna – Wylesianie, deforestacja
   https://encyklopedialesna.com/haslo/wylesianie-deforestacja/
   Perspektywa naukowa i leśnicza 

1. ZPE.gov.pl – Degradacja gleb na świecie i jej skutki
   https://zpe.gov.pl/a/degradacja-gleb-na-swiecie-i-jej-skutki/DuguSPvVG
   Powiązania wylesiania z degradacją gleb 

1. Fundacja Aeris Futuro – Klimat. Przyczyny i skutki zmian klimatu (PDF)
   https://klimat.ekomalopolska.pl/wp-content/uploads/2021/10/Klimat.-Przyczyny-i-skutki-zmian-klimatu-27.10.2021-skompresowany.pdf