Kiedy wspólnik może odpowiadać za zobowiązania spółki?

Fundamentalną zasadę funkcjonowania spółek kapitałowych jest brak odpowiedzialności osobistej wspólników (lub odpowiednio akcjonariuszy w spółce akcyjnej) za zobowiązania zaciągnięte przez spółkę. Rzeczona zasada została wyrażona wprost w art. 151 § 4 oraz 301 § 5 Kodeksu spółek handlowych (dalej jako „KSH”).

Wyłączenie odpowiedzialności

Co wynika z przywołanej wyżej zasady? Spółkę kapitałową oraz jej wspólników traktuje się jako dwa autonomiczne podmioty, których masy majątkowe są odrębne. Wspólnicy nie odpowiadają za zobowiązania spółki majątkiem osobistym, a jedyne ryzyko jakie ponoszą ogranicza się do wysokości wkładów wniesionych do spółki. W konsekwencji, gdy egzekucja przeciwko spółce stanie się bezskuteczna, wierzyciele spółki są pozbawieni możliwości skierowania roszczeń o zapłatę w stosunku do majątku wspólników. Podsumowując, spółka kapitałowa odpowiada za swoje zobowiązania samodzielnie. To głównie ta koncepcja, wyłączonej odpowiedzialności wspólnika, przesądza o atrakcyjności tej formy prowadzenia działalności gospodarczej nad spółkami osobowymi, a co za tym idzie spółki kapitałowe są najliczniej wybieraną formą przez przyszłych wspólników.

Wyjątki od zasady

Przytoczona zasada nie ma jednak bezwarunkowego charakteru i odpowiedzialność osobista wspólników nie zawsze jest wyłączona. Ustawodawca mając na względzie zasady współżycia społecznego oraz konieczność zapewnienia wierzycielom ochrony przed skutkami różnego działań wspólników, dopuścił pewne sytuacje, w których wspólnicy mogą zostać pociągnięci do osobistej odpowiedzialności. Wyjątki te przewidują między innymi:

• 13 § 1 KSH – wspólnik podejmujący czynności w imieniu spółki kapitałowej w organizacji poniesie odpowiedzialność za zobowiązania spółki, które zaciągnął w jej imieniu przed jej rejestracją,
• 13 § 2 KSH – do odpowiedzialności może zostać pociągnięty wspólnik, który nie wniósł w do spółki całości lub w części zadeklarowanego przez niego wkładu przed wpisem spółki do odpowiedniego rejestru;
• 175 § 1 KSH – wspólnik, który wniósł wkład niepieniężny (dotyczy to sytuacji zarówno wnoszenia aportu przed rejestracją spółki, ale i po zarejestrowaniu spółki, gdy podwyższany jest kapitał zakładowy spółki) o wartości zawyżonej w stosunku do wartości zbywczej wkładu, jest zobowiązany wyrównać spółce brakującą wartość;
• 186 § 1 KSH – wspólnicy zbywający udziały oraz wspólnicy nabywający udziały w spółce kapitałowej odpowiadają solidarnie za niespełnione świadczenia należne spółce ze zbytego udziału lub jego części;
• 292 KSH – wspólnik poniesie odpowiedzialność także w przypadku wyrządzenia szkody przy tworzeniu spółki, gdy jego działanie było bezprawne i zawinione.

Spod zasady nieponoszenia odpowiedzialności za zobowiązania spółki wyłączona jest również odpowiedzialność wspólnika na zasadach ogólnych, głównie umowna np. przy udzieleniu gwarancji czy zabezpieczenia. Należy również pamiętać, że jeżeli wspólnik pełni zarazem w spółce funkcję członka zarządu, to status wspólnika nie będzie okolicznością wyłączającą odpowiedzialność solidarną członków zarządu za zobowiązania spółki, uregulowaną w art. 299 KSH (wyrok SN z 14 lutego 2003 r., IV CKN 1779/00).

Odpowiedzialność przebijająca wspólników

Odmiennym rozwiązaniem, wypracowanym i znanym już w państwach sąsiednich (m.in. w Niemczech, Austrii czy Szwajcarii) jest przypisanie wspólnikom spółek kapitałowych odpowiedzialności za niezaspokojone przez spółkę roszczenia wierzycieli. W doktrynie określa się ją mianem odpowiedzialności przebijającej lub też przebiciem welonu korporacyjnego. Odpowiedzialność przebijająca może być rozumiana sensu largo jako szczególna odpowiedzialność deliktowa za szkodę wyrządzoną wierzycielom spółki na skutek określonych zachowań wspólników oraz sensu stricto jako odpowiedzialność wspólników za wszelkie zobowiązania spółki.[1] Ma ona charakter subsydiarny, tj. odpowiedzialność przebijająca znajdzie zastosowanie wyłącznie wtedy, gdy nie jest możliwe naprawienie szkody poniesionej przez wierzycieli przez spółkę.[2] Dla zobrazowania sytuacji, wspólnicy spółki kapitałowej  mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności w  następujących sytuacjach (wyliczenie ma charakter otwarty):

• niedokapitalizowania spółki,
• wymieszanie majątku wspólnika i majątku spółki w wyniku czego niemożliwym staje się rozdzielenie poszczególnych składników majątkowych,
• zatarcie granic między sferą działania spółki i sferą działania wspólnika,
• nadużycie formy prawnej spółki poprzez założenie spółki kapitałowej celem uniknięcia odpowiedzialności , by jednocześnie podejmować działalność ze szkodą dla wierzycieli,
• udzielanie zabezpieczeń za długi spółki przez wspólników,
• pozbawienie spółki środków majątkowych,
• „zimna likwidacja” – likwidacja spółki kapitałowej bez przestrzegania przepisów mających ochronić wierzycieli, najczęściej bez zainicjowania postępowania likwidacyjnego z ograniczeniem jedynie do zaprzestania wykonywania działalności gospodarczej przez spółkę.

Przebicie welonu korporacyjnego w prawie polskim

W momencie tworzenia niniejszego artykułu instytucja odpowiedzialności przebijającej w prawie polskim co do zasady nie istnieje. Na przestrzeni lat Sąd Najwyższy wydał zaledwie kilka wyroków, w których stwierdził nadużycia w postaci wyłączenia odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółek. W wyroku z 24 listopada 2009 r., sygn. akt V CSK 169/09 SN uznał, że brak jest podstaw do wyłączenia bezpośredniej, osobistej odpowiedzialności wspólnika spółki kapitałowej za szkody wyrządzone osobom trzecim. Jest to jednak zawsze osobista odpowiedzialność wspólnika za własne zawinione zachowanie wyrządzające szkodę osobom trzecim, a nie za zobowiązania tych spółek. Należy więc oczekiwać, że coraz więcej orzeczeń wydawanych przez polskie sądy również będzie zmieniać w tym kierunku.[3]

Co więcej, w 2018 roku pojawił się kontrowersyjny projekty Ustawy o szczególnej odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotu dominującego na wzór niemieckiej praktyki prawa spółek. Projekt zakładał ingerencję w fundamentalną zasadę braku odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki poprzez jej uchylenie i dopuszczenie możliwości zaspokojenia zobowiązania spółki z majątku wspólnika w określonych sytuacjach. Wątpliwości budziło zwłaszcza pojęcie podmiotu dominującego, które zostało ujęte bardzo szeroko, co powodowałoby bardzo szeroki krąg osób mogących być pociągniętych do odpowiedzialności za zobowiązania spółki zależnej. Tak naprawdę za podmiot dominujący mógłby być uznany każdy udziałowiec spółki kapitałowej. Liczne krytyczne głosy ze strony przedstawicieli doktryny i praktyków spowodowały, że projekt ustawy nie doczekał się wejścia w życie.

W tym miejscu warto również poruszyć planowany projekt zmian KSH (skierowany do Sejmu w sierpniu bieżącego roku), funkcjonujący pod potoczną nazwą prawa holdingowego. Ustawodawca ponownie porusza w nim problematykę odpowiedzialności przebijającej spółki dominującej. Projekt zakłada wprowadzenie do polskiego porządku prawnego regulacje normujące relacje pomiędzy spółką dominującą a jej spółkami zależnymi, w sposób uwzględniający interes wierzycieli, członków organów oraz mniejszościowych wspólników spółki zależnej. Projekt przewiduje tak zwany kwalifikowany stosunek dominacji i zależności, polegający na kierowaniu się wspólną strategią gospodarczą (a nie jak dotychczas wyłącznie interesem spółki), umożliwiającą spółce dominującej wykonywanie jednolitego kierownictwa nad spółkami zależnymi głównie poprzez wydawanie spółkom zależnym wiążących poleceń. Jeżeli na skutek wykonania wiążącego polecenia spółka zależna poniosła szkodę to spółka dominująca odpowie wobec jej wierzycieli spółki zależnej za naprawę wyrządzonej szkody, chyba że nie ponosi winy. Podsumowując, ustawodawca po raz kolejny zrezygnował z wprowadzenia koncepcji odpowiedzialności przebijającej. W zastępstwie wprowadzono odmienną, choć zasadniczo zbliżoną w skutkach do przebicia welonu korporacyjnego, koncepcję odpowiedzialności odszkodowawczej spółki dominującej względem wierzycieli spółki zależnej w sytuacji, gdy szkoda powstała wskutek zastosowania się spółki zależnej do wydanego wiążącego polecenia spółki dominującej. Zgodnie z uzasadnieniem do projektu nowelizacji, ustawodawca odszedł od przyjęcia odpowiedzialności przebijającej spółki dominującej ze względu na fakt, że w jego ocenie wprowadzenie omawianej koncepcji przyczyniłoby się do naruszenia fundamentalnej zasady prawa spółek kapitałowych z art. 151 § 4 i art. 301 § 5 KSH.

ZDANIEM AUTORÓW

Wprowadzenie do polskiego systemu prawnego modelu odpowiedzialności przebijającej wspólników byłoby nie do zaakceptowania. Przywołana praktyka może zagrozić bezpieczeństwu prawnemu funkcjonujących spółek kapitałowych i ich wspólników, podważając zasadę nieponoszenia odpowiedzialności przez wspólników za zobowiązania spółki.
W sytuacji, gdy wspólnik działa niegodnie, wykorzystuje posiadany przez siebie status jako tarczę ochronną lub spółkę traktuje instrumentalnie jako narzędzie do wyrządzenia szkody wierzycielom spółki, wówczas wierzycielom spółki przysługuje wachlarz możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności wspólnika za własne zawinione zachowanie wyrządzające szkodę osobom trzecim. Ponadto, jeżeli działanie wspólnika wypełnia znamiona przestępstwa, może on zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Tym samym, należy uznać, że interesy wierzycieli spółek są odpowiednio przez ustawodawcę chronione i brak jest przekonujących argumentów uzasadniających wprowadzenie koncepcji odpowiedzialności przebijającej do prawa polskiego. Jedno jest pewne – temat odpowiedzialności przebijającej wciąż wywołuje skrajne emocje wśród przedstawicieli doktryny i z pewnością powróci w przyszłości.

Przypisy

[1] Andrzej Kidyba, „Dopaść Wspólnika”, Dziennik Gazeta Prawna, 2019, https://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/1418018,kidyba-szczegolna-odpowiedzialnosc-wspolnikow-podmiot-dominujacy.html

[2] Kappes Aleksander, „Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki kapitałowej w prawie polskim de lege lata”, Przegląd Prawa Handlowego 2017/9/30-36

[3] Paweł Mazur, „Odpowiedzialność przebijająca w prawie niemieckim, austriackim i szwajcarskim”, Warszawa, 2017