Kiedy i na jakich zasadach członek zarządu odpowiada za szkodę?

Łatwo wyobrazić sobie szkodę, jaką poniesie spółka na skutek zaniechania dochodzenia roszczenia od kontrahenta i jego przedawnienia czy też niedopełnienia obowiązku formalnego i nałożenia kary administracyjnej przez organ regulacyjny. Coraz częstsze są sytuację, że na spółkę nakładana jest kara w rezultacie niezapewnienia przez zarząd zgodności działań spółki z przepisami. Niejednokrotnie działanie lub zaniechanie zarządu spółki może spowodować spadek wartości spółki i pośrednio szkodę w majątku wspólnika i akcjonariusza. Nie można także wykluczyć sytuacji, że działanie lub zaniechanie członka zarządu przyczyni się istotnie do wypadku, jakiemu ulegnie pracownik. Sposób prowadzenia spraw spółki może przekładać się także na to, czy szkodę poniesie jej wierzyciel. W artykule wskazujemy narzędzia prawne, w jakie wyposażył ustawodawca poszkodowanych, w dochodzeniu odpowiedzialności członka zarządu.

1. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną spółce

Podstawowym założeniem wiążącym się z odpowiedzialnością członka zarządu, ujętym w art. 293 Kodeksu spółek handlowych (dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) i 483 (dla spółki akcyjnej) jest, że wobec spółki członek zarządu odpowiada za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy. Oznacza to, iż poszkodowana spółka powinna wykazać przede wszystkim szkodę oraz fakt naruszenia prawa lub postanowień umowy spółki przez członka zarządu a także związek między tą szkodą a działaniem lub zaniechaniem członka organu. Członek zarządu może natomiast próbować wykazać, że brak było jego winy w tym działaniu (zaniechaniu) tzn., że dochował należytej staranności albo, że szkoda jest wynikiem innych okoliczności.

Odpowiedzialność członka zarządu należy zakwalifikować jako odpowiedzialność osobistą (członek zarządu odpowiada swoim osobistym majątkiem) i nieograniczoną (dlatego coraz bardziej popularne stają się ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej kadry menedżerskiej, tzw. ubezpieczenia D&O).

WAŻNE!

Na zakres odpowiedzialności członka zarządu mają wpływ więzi umowne łączące go ze spółką. Nieco inaczej będzie wyglądała odpowiedzialność w przypadku zawarcia standardowej umowy o pracę, a inaczej w przypadku np. kontraktu menedżerskiego zawierającego precyzyjne opisanie obowiązków i obszarów odpowiedzialności danego członka zarządu.

Warto podkreślić jednak, że nawet w sytuacji związania członka zarządu ze spółką stosunkiem wynikającym z umowy o pracę, nie można wykluczyć jego odpowiedzialności na zasadach stosunku korporacyjnego. Prawo pracy nakłada limity odpowiedzialności pracownika za szkody wyrządzone nieumyślnie. Jednakże, zdaniem Sądu Najwyższego, to ograniczenie odpowiedzialności nie ma zastosowania w sytuacji, w której szkoda spółki wynika z niewłaściwego zarządzania sprawami spółki przez członka zarządu (tak wyrok Sądu Najwyższego z 17 grudnia 2003 r. IV CK 305/02). Limity odpowiedzialności członka zarządu związanego ze spółką umową o pracę mają zastosowanie jedynie w zakresie tych obowiązków pracowniczych, które nie są ściśle związane z obowiązkami zarządczymi wynikającymi z Kodeksu spółek handlowych i w sytuacji, w której wina nie jest umyślna, a członek zarządu dochował należytej staranności (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2010 r. II PK 315/09).

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez więcej niż jedną osobę (członków zarządu), to jest to odpowiedzialność solidarna. Nie ma przy tym znaczenia czy szkoda została wyrządzona na etapie tworzenia spółki, czy jej funkcjonowania (tj. po dniu jej rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym). Odpowiedzialność solidarna zarządu spółki obejmuje cały majątek każdego z członków zarządu spółki.

WAŻNE!

Przepisy wprowadzające odpowiedzialność za działanie lub zaniechanie na szkodę spółki należy uznać za bezwzględnie obowiązujące w tym znaczeniu, że nie mogą one zostać wyłączone lub ograniczone na podstawie umowy spółki lub umowy z członkiem zarządu. Umowa spółki może natomiast dookreślać ramy, w jakich członek zarządu ponosi odpowiedzialność, poprzez skonkretyzowanie jego obowiązków.

Podkreślić należy jednak, że zgodnie z brzmieniem art. 293 par. 1 Kodeksu spółek handlowych członek zarządu może ponieść odpowiedzialność nie tylko za działania sprzeczne z literalnym brzmieniem ustawy, ale również z wymogami zastrzeżonymi dodatkowo w umowie spółki.

O sprzeczności działań lub zaniechań członka zarządu z przepisami prawa będziemy mówić nie tylko w sytuacji naruszenia norm prawa wynikających z Kodeksu spółek handlowych, ale na przykład również naruszenia ustawy Prawo o rachunkowości lub innych ustaw, które konkretyzują obowiązki członków zarządu wobec spółki lub w jakikolwiek inny sposób określają zasady działania spółki na rynku, a na które to wpływ ma organ sprawujący zarząd nad spółką. Działaniem sprzecznym z prawem jest więc każde działanie pozostające w sprzeczności z obowiązującymi przepisami prawa.

Postanowienia umowy spółki zazwyczaj konkretyzują szeroko pojęty interes spółki, w tym także zakres działania organu zarządzającego spółką i kompetencje innych organów. Działaniem sprzecznym z umową spółki będzie zazwyczaj naruszenie wymogów wewnętrznych w zakresie uzyskania zgód, opinii innych organów spółki lub przekroczenie zakresu kompetencji przysługujących zgodnie z umową spółki danemu członkowi zarządu.

Niezwykle ważnym jest spoczywający na członku zarządu (na podstawie przepisów a niejednokrotnie także na podstawie umowy spółki) obowiązek dochowania należytej staranności odpowiedniej do zawodowego charakteru pełnionej funkcji. Orzecznictwo niejednokrotnie wskazuje konkretne minimalne wymogi, jakie muszą spełnić członkowie zarządu, to jest: znajomość procesów organizacyjnych, finansowych, ale także kierowania zasobami ludzkimi, oraz znajomość obowiązującego prawa i następstw z niego wynikających w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 23 stycznia 2013 r., V ACa 1016/12). W związku z tym członek zarządu nie może zasłaniać się nieznajomością prawa lub metod finansowych, jednakże warto podkreślić, że takie wymagania nie oznaczają, że członkiem zarządu może zostać tylko osoba posiadająca ściśle związane z tymi wymogami wykształcenie. Zarząd może bowiem korzystać z pomocy doradców zewnętrznych, jednak ostateczna odpowiedzialność spoczywa bezpośrednio na członkach zarządu wobec czego należy przyjąć, że w bezpośrednim interesie samej osoby sprawującej tę funkcję jest poznanie minimalnego niezbędnego zakresu przepisów i procesów w celu potwierdzenia dochowania należytej staranności.

W tym kontekście należy jednak podkreślić, że sam standard należytej staranności nie jest regulacją prawną i niedochowanie tego standardu nie musi automatycznie oznaczać działania sprzecznego z prawem. Taka sytuacja będzie miała miejsce, gdy wykaże się bezprawność działania powodującego szkodę.

2. Dochodzenie przez wspólników odszkodowania za spółkę

Dochodzenie roszczeń z tytułu powstałej szkody zazwyczaj jest domeną zarządu jako organu reprezentującego spółkę. W sytuacji, gdy szkodę spółce wyrządził zarząd, kompetencję do dochodzenia roszczenia od aktualnego członka zarządu przejmuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany przez zgromadzenie wspólników. Rada nadzorcza w tej sytuacji nie sprawuje już jedynie nadzoru, ale staje się reprezentantem spółki w sporze z aktualnym członkiem zarządu. Zgromadzenie wspólników może powołać do tej roli pełnomocnika, jeśli w danej spółce nie funkcjonuje organ nadzoru.

W przypadku odwołania członka zarządu, który wyrządził skodę, dochodzenie roszczeń z tytułu powstałej szkody będzie spoczywać na zarządzie. Gdyby jednak żaden z uprawnionych organów spółki nie podjął czynności związanych z dochodzeniem roszczenia wobec członków zarządu, przepisy zakładają, że po upływie roku od ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę, pozew o naprawienie szkody wyrządzonej spółce może wnieść jej wspólnik (akcjonariusz).

Jest to uprawnienie szczególnego rodzaju, bo w tym wypadku nie chodzi o dochodzenie odszkodowania za naruszenie dóbr wspólnika, ale o szkodę wyrządzoną w majątku innego podmiotu tj. spółki.

3. Odpowiedzialność solidarna ze wspólnikiem

Przepisy Kodeksu spółek handlowych przewidują także sytuacje, gdy odpowiedzialność osobista członka zarządu jest pochodną naruszenia interesu spółki przez wspólnika i braku właściwej reakcji przez zarząd. Mówimy w tym wypadku m.in. o odpowiedzialności solidarnej członka zarządu za brak zwrotu przez wspólnika do spółki wypłaconych nienależnie (tj. wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki) dywidendy lub wynagrodzenia za umorzone udziały albo za brak wyrównania przez wspólnika spółce przeszacowanej wartości wkładu niepieniężnego.

4. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wspólnikom oraz osobom trzecim

Działania lub zaniechania członka zarządu mogą spowodować szkodę w majątku wspólnika, kontrahenta lub partnera spółki. Kodeks spółek handlowych stwierdza w tym zakresie, iż regulacje tego kodeksu dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej nie naruszają praw wspólnika oraz osób trzecich do dochodzenia naprawienia szkody na zasadach ogólnych tj. na mocy przepisów Kodeksu cywilnego o odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej. W szczególności na gruncie regulacji Kodeksu cywilnego należy rozpatrywać sytuację szkody wyrządzonej wspólnikowi (akcjonariuszowi) przez obniżenie wartości udziałów lub akcji na skutek działań lub zaniechań zarządu.

Odpowiedzialność członka zarządu względem osób trzecich może zbiegać się także z odpowiedzialnością spółki za działania, które w jej imieniu realizuje zarząd. Zgodnie bowiem z art. 416 Kodeksu cywilnego spółka jest w obowiązku naprawienia szkody wynikłej z działania jej organu. Nie można natomiast całkowicie wykluczyć, że z perspektywy osoby poszkodowanej zasadnym będzie występowanie z roszczeniami nie tylko wobec spółki, ale także personalnie wobec działającego członka zarządu.

5. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielom

Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania względem wierzycieli spółki jest zagadnieniem niezwykle złożonym i wiążącym się z istotnymi odrębnościami w przypadku członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialności oraz spółki akcyjnej. Charakter tej odpowiedzialności zostanie omówiony w ramach kolejnych artykułów niniejszego cyklu. Wskazać niemniej należy, iż niezależnie od odpowiedzialności za zapłatę danego zobowiązania wierzyciel każdej spółki może dochodzić na podstawie regulacji Prawa upadłościowego odpowiedzialności członka zarządu za szkodę jaką poniósł przez to, że członek zarządu nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki – dłużnika. Na podstawie art. 21 ust. 3 Prawa upadłościowego członek zarządu może odpowiadać zatem za szkodę nawet w wysokości przewyższającej wysokość zobowiązania, jaka spółka miała wobec tego wierzyciela.

Nie można wykluczyć sytuacji, tak charakterystycznej dla rynku budowlanego, gdy na skutek niewypłacalności jednej spółki, a co za tym idzie braku możliwości zaspokojenia dłużników jej kontrahenci tracą płynność finansową, mogącą prowadzić nawet do ich upadłości.

Zdaniem autorów

Tomasz Fiałek, adwokat, counsel w ALTO Legal

Paulina Urbańska, junior associate w ALTO Legal

Pełnienie funkcji członka zarządu wiąże się z istotnym ryzykiem ponoszenia osobistej – i nieograniczonej co do wysokości – odpowiedzialności finansowej za szkody, jakie spółka oraz inne podmioty mogą ponieść na skutek błędnych lub spóźnionych decyzji zarządu, w tym na skutek dopuszczenia do naruszenia przez spółkę przepisów regulujących jej funkcjonowanie. Sprawia to, że coraz bardziej popularne stają się ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej kierowane do osób pełniących funkcje menedżerskie, w tym członków zarządu (tak zwane ubezpieczenia D&O). Posiadanie dobrze zaprojektowanego ubezpieczenia może przyczynić się także to tego, że członkowie zarządu nie będą paraliżowani w swoich działaniach przez ryzyko podjęcia nietrafnej decyzji, która może spowodować szkodę.

Źródło: https://www.rp.pl/prawo-w-firmie/art18990871-kiedy-i-na-jakich-zasadach-czlonek-zarzadu-odpowiada-za-szkode